Matematikte Bilinmeyene Neden X Denir?

Kesin olarak kanıtlanmamış olsa da matematikte bilinmeyene x denmesinin nedeni, Avrupalıların Latin alfabesinde Arapçadaki “ÅŸey” sesini çıkaracak bir harf bulamadıkları için Yunan alfabesindeki “ÅŸey” sesine en yakın olan harfi seçmeleridir.

Bugün matematiksel iÅŸlemler yaparken hepimiz “2+3 = 5” veya “x-3 = 8” gibi matematiksel sembolleri anlıyor ve kullanıyoruz. Bu semboller ve iÅŸaretler matematiÄŸin dili anlamına gelir ve bu sembollerin tamamına aynı zamanda matematiksel notasyon denmektedir. Günümüzde, matematiksel bir iÅŸlemi ifade etmek istediÄŸinizde, matematiksel notasyonu kullanırsınız. Ancak bu semboller, tıpkı diller gibi, zaman içinde birikir ve evrimleÅŸir.

GeçmiÅŸte, dünya çapında tek tip bir matematiksel gösterim yoktu. Bu nedenle matematiksel iÅŸlemler “2+3=5” ÅŸeklinde deÄŸil, “Ä°ki ile üçü toplarsan beÅŸ edersin” gibi sözel ifadelerle yazılıyordu. Hatta bu iÅŸi daha da ileri götürüp matematiksel formülleri ÅŸiirlere dökenler bile olmuÅŸtur. örneÄŸin; günümüzde kübik denklemin çözüm formülü aÅŸağıdaki resimde olduÄŸu gibi matematiksel notasyonla ifade edilmektedir:

ÖrneÄŸin henüz evrensel matematiksel notasyona sahip olmadığımız Orta ÇaÄŸ’da bir matematikçi olan Niccolo Tartaglia, kübik denklem için bulduÄŸu çözüm formülünü resimdeki gibi bir ÅŸiir ÅŸeklinde yazmıştır:

Matematik’teki X ifadesi

Harezmi 820 yılında, Ä°slam’ın altın çağını yaÅŸarken, “el’kitab’ül-muhtasar fi hisab’il cebri ve’l-mukabele, yani cebir ve denklemlerin hesaplanması üzerine özet bir kitap” baÅŸlıklı bir kitap yazdı. Bu kitap tarihteki ilk cebir kitabıdır. Cebir dediÄŸimiz ÅŸey, “deÄŸeri bilinmeyen sayıları sembollerle ifade ederek matematiksel iÅŸlemler yapmak” olarak özetlenebilir.

Harezmi bu kitabı yazarken cebir fikrini ortaya atmıştı ama bugün kullandığımız 1,2,3,4 gibi semboller yoktu. Nasıl ki Türkçe’de 1,2,3,4 yerine bir, iki, üç, dört diyebiliyorsak, tüm iÅŸlemler sözel olarak gerçekleÅŸtiriliyordu.

Harezmi’nin kitabından bir örnek:

Bu kitabın cebirsel bölümünde, cebirsel iÅŸlemler yaparken benzer bir teorem ortaya atıyor: Bir “ÅŸey” iki ve üç sayılarının toplamına eÅŸit olsun. o zaman bu “ÅŸey” beÅŸe eÅŸittir.

Dikkatinizi çekeriz, Türkçede “sey” dediÄŸimiz kelime aslında Arapça kökenlidir ve Araplar “be” kelimesini “ÅŸey” olarak telaffuz ederler. Nasıl ki bugün insanlar günlük hayatta kelimeleri resmi halleriyle kullanmıyorlarsa, o zaman da durum böyleydi. Yani Harezmi’nin yazdığı “Bir ÅŸey beÅŸe eÅŸit olsun” cümlesini okuyan kiÅŸi, “Bir ÅŸey olsun, beÅŸe eÅŸit olsun” ÅŸeklinde okur.

Bu kitap o zamanlar çok ünlüdür, Kuzey Afrika’dan Ä°spanya’ya gider. Burada kitabı okuyan Avrupalı matematikçiler kitabı Latin dillerine çevirmeye karar verirler ancak Latin dillerinde “ÅŸi” olarak telaffuz edecek bir harf bulamadıkları için Yunan alfabesindeki “ki” harfini “biz buna ÅŸi demediÄŸimiz için” yazısıyla kullanmaya karar verirler.

İlginizi Çekebilir: Altın Oran Nedir? Nasıl Hesaplanır? Nerelerde Kullanılır?

Avrupalılar ÅŸi yerine x kullanmaya karar verdikleri için Harezmi formülünü “bir olsun, beÅŸ olsun” yerine “bir olsun, beÅŸ olsun” ÅŸeklinde yazmışlardır.

O dönemde “ki” harfi Yunan alfabesinde x olarak yazılıyordu. Yani Avrupalılar “olsun” yazdıklarında “x olsun” yazmış oluyorlar. Modern evrensel matematiksel notasyonun çoÄŸu gelecekte Avrupa kıtasına yayıldığından, matematiksel notasyonumuzu modern zamanlarda Avrupalılardan aldık. Bugün bilinmeyenlere x diyoruz çünkü Avrupalılar matematiksel gösterimlerinde x harfini “ÅŸey” kelimesinin sembolü olarak kullanıyorlar.

Yani kısaca; “x = 2+3 ise x nedir” olarak yazılan formül “ÅŸey = 2+3 ise bu ÅŸey nedir?” anlamına gelmektedir.

Matematikteki X İfadesi İçin Farklı Teori

Bu formülün, Fransız bilgin René Descartes tarafından 1637 yılında yayınlanan “Discours de la méthode pour bien conduire sa raison et chercher la verité dans les sciences” adlı çığır açıcı eserden geldiÄŸini düşünenler de olmuÅŸtur. Türkçe’de barok baÅŸlık ” Yöntem Ãœzerine KonuÅŸma” ÅŸeklindedir. Descartes bu eserinde matematiÄŸin yanı sıra felsefeyi de ele alır. ÇoÄŸu insan bu kitapta geçen ünlü “Düşünüyorum, öyleyse varım” cümlesini ve muhtemelen Descartes’ın adını taşıyan aynı derecede iyi bilinen “Kartezyen koordinat sistemini” bilir. Åžey ve x baÄŸlantısını da bu kitabında ele almıştır.

Kaynak: https://www.nbcnews.com/id/wbna43712257