Triyak Nedir? Nasıl Çalışır?
Triyak Nedir? Ne İşe Yarar?
Triyak, endüstriyel alanda elektronik uygulamalar içinde AC gerilimin anahtarlaması ve kontrol edilmesi amacıyla kullanılan, N ve P kapılı iki adet tristörün ters paralel bağlanmasıyla oluşturulmuş ve böylece alternatif akımda her iki yönde akım geçiren yarı-iletken anahtarlama elemanıdır.
Yapısında bulunan tristör (Okuyabilirsiniz: Tristör Nedir?) ile aynı özellikleri göstermektedir. Tristörden tek farkı, her iki yönde de rahatlıkla iletime geçebilmesidir. Triyak’ın yalıtıma geçebilmesi için ise içinden geçmekte olan akımın sıfıra düşmesi veya düşürülmesi gerekmektedir. Triyak, iletimde olduğunda tam iletim, yalıtımda olduğunda ise tam yalıtım durumunda bulunur, geçiş anı dışında herhangi ara durumu yoktur.
Ayrıca Bakınız: Diyak Nedir?
Triyak’ın, genel amaçlı tristörler (SCR) gibi en önemli özelliği düşük frekanslarda çalışmak için imal edilmiş olmalarıdır ki ideal çalışma frekansları 50-60Hz, max. Frekansları ise 1kHz’dir. Triyaklar, çift yönlü olmaları nedeniyle, genel amaçlı tristörler gibi, çok yüksek akım ve gerilimlerde kullanılamamaktadır. Ancak 1200V-300A civarına kadar olanlar bulunmaktadır.
Ayrıca triyakların iletim iç dirençleri de SCR’ler gibi çok düşük değildir. Bu nedenle çok yüksek akımlı uygulamalarda genellikle triyak yerine birbirine ters paralel bağlanmış olan SCR’ler tercih edilmektedir. Bu özellikleri ile triyaklar, şebeke geriliminde kontrollü anahtar ve şebeke değiştirici olarak çalışabilen çok kullanışlı yarıiletken elemanlardır.
Triyak’ın Çalışma Prensibi Nedir?
Triyak alternatif akımda çalışırken pozitif alternasta bir tristör negatif alternasta ise diğer tristör iletime geçer. İç yapısında da görüleceği gibi iki tristör birbirine ters olarak paralel bağlanmıştır. Böylece bağlantı noktaları anot – katot diye değil A2 – A1, kontrol ucu da geyt (G) olarak adlandırılmıştır. Triyak’ın karekteristik eğrisinde görüldüğü gibi A1 – A2 uçlarına uygulanan gerilim Vmax değerini aştığında triyak tetiklenmeden kendi kendine iletime geçer, fakat bu durumda triyak iş göremez hale gelir.
Ayrıca Bakınız: Transistör Nedir? Ne İşe Yarar? Nasıl Çalışır?
Triyak grafiğin I. ve III. bölgelerinde kararlı olarak çalışır bu bölgeler 1.ve 2. tristörün iletimde olduğu bölgelerdir. Vmax gerilimi aşılmadığı sürece geyt ucundan bir tetikleme darbesi uygulanmadan triyak yalıtımdadır. Yani akım geçirmez. Geyt ucuna (eksi) ya da ( artı ) gerilim uygulandığında triyak iletime geçer ve üzerinden akım geçirir. Triyak üzerinden geçecek akım Imax ve Imin değerlerinin dışına çıkmamalıdır. Imax sınırı aşılırsa triyak yırtılır yani iş göremez hale gelir. Imin altına düştüğünde ise triyak yalıtıma geçer. Triyak DC akımda da kullanılabilir, DC akımda tristör gibi çalışır.
Triyak’ın İletim Durumları Nelerdir?
- Durum; I. bölge çalışması A2 (artı) A1 (eksi) G (artı) kararlı iletim
- Durum; III. bölge çalışması A2 (eksi) A1 (artı) G (artı) kararsız iletim
- Durum; I. bölge çalışması A2 (artı) A1 (eksi) G (eksi) kararsız iletim
- Durum; III. bölge çalışması A2 (eksi) A1 (artı) G (eksi) kararlı ileti
1. ve 3. hallerde A2 ucuna uygulanan gerilimin yönü geyt ucuna uygulanan gerilimin yönüyle aynı olduğu için Triyak kararlı iletimdedir. Kararsız iletimin olduğu 2. ve 4. hallerde triyak’ın iletime geçebilmesi için geyte uygulanan gerilim diğer hallerde uygulanan gerilimden daha büyük olmalıdır. Alternatif akımda çalıştırılacak triyak’ın kararlı çalışma halinde olabilmesi için A2 ucu ile geyt ucu aynı polariteden beslenmelidir.
“Tristörün elektromekanik eşdeğeri röle/kontaktör ile yapılabilir. Start-Stop devreleri; buna güzel bir örnektir. AC bir devrede tristöre bir endüktif yük bağlanırsa bir sonraki fazda da tristörün hala aynı yönde bir müddet daha akım akıtmaya devam ettiği görülür.” (Elektrik Yüksek Mühendisi Ertan Halaç Bey)
Ayrıca Bakınız: Piezoelektrik Nedir? Ne İşe Yarar? Nasıl Yapılır?
Triyak’ın Özellikleri Nelerdir?
Triyaklar genellikle alternatif akım devrelerini kumanda etmede kullanılır. Yüksek akımları küçük akımlarla kontrol edebilir olması kullanım alanlarını artırmıştır. Ayrıca sessiz çalışması bakım gerektirmemesi problemsiz ve rölelere göre oldukça hızlı açma kapama yapması, açma kapama esnasında ark oluşmaması triyakları üstün kılan özellikleridir.
Triyaklar, 220 volt altında 10 amper gibi yüksek bir akım geçirirken uçlarında bulunan gerilim 1,5 volt civarındadır. Bu anda triyak üzerindeki harcanan güç 15 wat dolayında iken yük üzerinde harcanan güç 2200 wattır. Triyaklar uygun şekilde soğutulurlarsa üzerlerinde harcanan güç kaybının oluşturacağı ısı dağıtılarak ömürlerinin uzun olması sağlanır. Triyak ile AC akımların DC akımlarla da kontrolü sağlanabilir.
Triyakın Uçları Nasıl Tespit Edilir?
Triyakların uçlarını tespit ederken ya AVO metre ile aşağıdaki gibi ölçerek ya da kataloglardan bakarak bulacaksınız. AVO metrenin problarını sırayla triyakın ayaklarına değdiriniz, ölçü aletinde bir sapma görülünceye kadar işlemi sürdürünüz. İbre saptığında skalada ki direnç değerini okuyunuz. Probları ters çeviriniz, tekrar direnç değerini okuyunuz. Bu iki değer arasında çok küçük bir değer farkı vardır. Küçük direnç okunduğunda AVO metrenin siyah probunun bağlı olduğu uç G (Geyt), kırmızı probun bağlı bulunduğu uç ise A1 (Anot1) dir. Geri kalan diğer uç ise A2 ( Anot2) dir.
